Η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) αποτελεί μια πολύπλοκη διαταραχή των ανώτερων εγκεφαλικών λειτουργιών. Τα βασικά χαρακτηριστικά είναι η έλλειψη συγκέντρωσης, η παρορμητικότητα και η υπερκινητικότητα. Βέβαια υπάρχουν συχνά συνοδά συμπτώματα όπως η κοινωνική απόσυρση και αισθήματα ματαίωσης κ.α.
Η ΔΕΠΥ αποτελεί σήμερα την πιο συχνή διαταραχή της παιδικής ηλικίας. Παλιότερα πίστευαν πως είναι μία διαταραχή που εξαφανίζεται με την ενηλικίωση ενώ πλέον πληθαίνουν οι έρευνες που δείχνουν την ύπαρξη ενηλίκων με ΔΕΠΥ. Επίσης, ιδιαίτερα συχνά, παιδιά με ΔΕΠΥ φαίνεται πως έχουν κάποιο οικογενειακό ιστορικό με ΔΕΠΥ ή άλλες μαθησιακές δυσκολίες (πχ γονιό με ΔΕΠΥ) κάτι που δείχνει ενδεχομένως την ύπαρξη κληρονομικότητας. Άλλωστε, όλες οι έρευνες σχετικά με την ΔΕΠΥ δείχνουν προς την ύπαρξη ανισορροπιών σε συγκεκριμένα νευροδιαβιβαστικά συστήματα, οι οποίες επηρεάζουν συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου.
ΔΕΠΥ: Με ποια συμπτώματα εκδηλώνεται;
Τα κύρια συμπτώματα της διαταραχής είναι η διάσπαση της προσοχής, η παρορμητικότητα και η υπερκινητικότητα. Με βάση τα συμπτώματα που επικρατούν στα παιδιά σχολικής ηλικίας διακρίνουμε τρεις τύπους ΔΕΠΥ:
Tύπος Απροσεξίας
- δεν μπορεί να συγκεντρωθεί
- αποσπάται εύκολα από άσχετα ερεθίσματα
- δεν φαίνεται να ακούει
- δε δίνει σημασία στις λεπτομέρειες
- κάνει λάθη απροσεξίας
- δυσκολεύεται να ακολουθήσει οδηγίες
- αποφεύγει εργασίες που απαιτούν συστηματική πνευματική προσπάθεια
- ξεχνά τις σχολικές εργασίες
- χάνει πράγματα
- γενικά είναι ανοργάνωτος/η
Ο τύπος αυτός είναι συχνός σε παιδιά σχολικής ηλικίας, που μπορεί να μη γίνουν αντιληπτά επειδή δεν παρουσιάζουν διασπαστική συμπεριφορά. Σε κάποιες περιπτώσεις είναι παιδιά που διαγνώσθηκαν σε σχετικά μεγαλύτερη ηλικία, όταν είχαν ξεπεράσει τα προβλήματα υπερκινητικότητας που εμφάνιζαν ως μικρότερα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις είναι μια αμιγώς διαφορετική κατάσταση από τους άλλους τύπους της ΔΕΠΥ.
Tύπος Παρορμητικότητας/Υπερκινητικότητας
- δυσκολεύεται να παραμείνει καθισμένος/η
- κουνάει χέρια, πόδια, ή στριφογυρίζει στην καρέκλα
- κοιτά συνέχεια γύρω του και πειράζει τους άλλους
- σηκώνεται όταν δεν επιτρέπεται
- τρέχει και σκαρφαλώνει υπερβολικά
- δεν σκέφτεται πριν αντιδράσει
- απαντάει πριν ολοκληρωθεί η ερώτηση
- μιλάει συνεχώς
- δυσκολεύεται να περιμένει τη σειρά του
- στα παιχνίδια δεν ακολουθεί κανόνες
- διακόπτει ή ενοχλεί τους άλλους
- Ο τύπος αυτός είναι πιο συχνός σε παιδιά μικρότερης ηλικίας που παρουσιάζουν έντονα υπερκινητική και παρορμητική συμπεριφορά. Στα παιδιά αυτά, το πρόβλημα της συγκέντρωσης της προσοχής δεν είναι ιδιαιτέρως εμφανές, συχνά διότι δεν έχει αναδειχτεί, καθώς δεν έχουν ακόμα κληθεί να λειτουργήσουν σε σχολικό περιβάλλον.
Συνδυασμένος τύπος
Είναι επίσης συνηθισμένος τύπος ΔΕΠΥ στα παιδιά και στους εφήβους όπου παρουσιάζεται συνδυασμός κάποιων από τα παραπάνω συμπτώματα, ήτοι απροσεξία, υπερκινητικότητα και παρορμητική συμπεριφορά.
Γενικά, το φάσμα των κλινικών συμπτωμάτων είναι ευρύ, γι αυτό και κανένα παιδί με ΔΕΠΥ δεν μοιάζει με κάποιο άλλο. Συνήθως, υπάρχουν διαφοροποιήσεις στην ένταση των συμπτωμάτων και μάλιστα τέτοιες διακυμάνσεις μπορεί να παρατηρούνται στο ίδιο παιδί κατά την διάρκεια της ημέρας, ακόμη και από ώρα σε ώρα. Πάντως, για να βάλει ο ειδικός τη διάγνωση της ΔΕΠΥ, τα ως άνω προβλήματα πρέπει να παρατηρούνται τόσο στο σπίτι, όσο και στο σχολείο και να προκαλούν σημαντική δυσκολία στην ακαδημαϊκή απόδοση και την κοινωνική συναναστροφή του παιδιού.
ΔΕΠΥ σε ενήλικες
Στους ενήλικες, τα πυρηνικά συμπτώματα της ΔΕΠΥ, απροσεξία, υπερκινητικότητα και παρορμητικότητα, συνεχίζουν να υπάρχουν, αλλά εκφράζονται διαφορετικά. Παράλληλα, η κλινική εικόνα περιπλέκεται λόγω της συχνής συνύπαρξης με άλλες ψυχιατρικές διαταραχές (συννοσηρότητα).
Οι ενήλικες βιώνουν την υπερκινητικότητα ως ένα εσωτερικό συναίσθημα ανησυχίας, αδυναμίας να ηρεμήσουν καθώς και με υπερβολική φλυαρία, ενώ η απροσεξία και η παρορμητικότητα τους ακολουθούν σε μεγάλο βαθμό σε όλη τους τη ζωή. Οι ενήλικες με ΔΕΠΥ έχουν περισσότερες πιθανότητες να εγκαταλείψουν τις σπουδές τους, να απολυθούν από την εργασία τους και να έχουν κακές σχέσεις στην προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική τους ζωή.
Εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα άγχους και κατάθλιψης, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αυξημένο κίνδυνο κακής σωματικής υγείας, σοβαρών τροχαίων και άλλων ατυχημάτων, καθώς και εθισμό σε τηλεόραση, υπολογιστή, κάπνισμα, τζόγο, αλκοόλ και εξαρτησιογόνες ουσίες.
Επαγγελματικά προτιμούν δουλειές με κίνηση και δράση και ελκύονται από εκείνες που έχουν στοιχεία διέγερσης και κινδύνου, όπως επιχειρηματικές δραστηριότητες. Συχνά αλλάζουν επάγγελμα μέχρι να βρουν αυτό που τους ταιριάζει.Έχουν πτωχές οργανωτικές δεξιότητες και δυσκολεύονται στη διαχείριση τόσο των οικονομικών όσο και του χρόνου.
Όσον αφορά τέλος στην προσωπική τους ζωή, συχνά έχουν συζυγικά προβλήματα, ασταθείς σχέσεις, διαζύγια, κλπ.
ΔΕΠΥ: Συμβουλές για την αντιμετώπιση
1. Να είστε ειλικρινείς στο άτομο με ΔΕΠΥ
Έχω εκπλαγεί από το γεγονός ότι ορισμένοι άνθρωποι με ΔΕΠΥ και άλλες συνοσηρές καταστάσεις τελικά εξελίσσονται σε απόλυτα λειτουργικούς ενήλικες. Είναι επιτυχημένοι στην εργασία τους και διατηρούν καλές διαπροσωπικές σχέσεις. Ανατρέφουν υγιή, ευπροσάρμοστα παιδιά (τα μισά από τα οποία επίσης έχουν ΔΕΠΥ). Ποιο είναι λοιπόν το μυστικό που σχετίζεται με αυτούς τους ανθρώπους και τον τρόπο με τον οποίο μεγάλωσαν – τι είναι αυτό που τους βοήθησε να γίνουν ευτυχισμένοι, αξιαγάπητοι ενήλικες;
Ο πιο καθοριστικός παράγοντας είναι η παρουσία ενός ανθρώπου ο οποίος πιστεύει ακλόνητα ότι το παιδί ή ο ενήλικας με ΔΕΠΥ είναι ένας «καλός άνθρωπος». Ιδιαίτερα ένα μικρό παιδί χρειάζεται κάποιος να του πει ότι είναι εργατικό, ευφυές και αξιαγάπητο: ένας γονιός, αδελφός ή αδελφή, παππούς ή γιαγιά, ένας γείτονας ή ένας δάσκαλος. Αυτός ο ένθερμος υποστηριχτής του θα είναι σε θέση να διακρίνει τη διαφορά μεταξύ της ουσιαστικής αξίας του και των επιτευγμάτων του – και να του πει «Εγώ σε ξέρω και γνωρίζω καλά ότι εάν κάποιος θα μπορούσε να είναι επιτυχής μέσα από τη σκληρή δουλειά και την επιμονή, σίγουρα θα ήσουν εσύ. Κάτι, που δεν έχουμε ακόμα εντοπίσει τι είναι, βρίσκεται εμπόδιο στο δρόμο σου. Θέλω να ξέρεις ότι θα βρίσκομαι στο πλευρό σου, έως ότου βρούμε τι είναι αυτό που σε κωλύει και το αντιμετωπίσουμε».
Δεδομένου ότι οι περισσότεροι γονείς και σύζυγοι δεν κατανοούν το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος ενός ατόμου με ΔΕΠΥ, δοκιμάζουν τα πράγματα που είχαν επιτυχώς εφαρμόσει οι ίδιοι ως παιδιά ή ό,τι τους έλεγαν οι γονείς τους κάθε φορά που αποτύγχαναν ή αποδεικνύονταν λειψοί σε κάτι. Η πιο κοινή αντίδραση είναι να επιπλήττουν το παιδί και να επιμένουν να ξαναπροσπαθήσει να εφαρμόσει τις ίδιες τεχνικές, παρόλο που μέχρι εκείνη την ώρα δεν έχουν αποφέρει καρπούς. Και αυτό που υπονοείται είναι ότι το ίδιο το παιδί έκανε κάτι λάθος ή ότι δεν εφάρμοσε αρκετά καλά ή για αρκετό χρονικό διάστημα τις όποιες τεχνικές. Όπως και να έχει το παιδί φαίνεται να φέρει την ευθύνη και όχι η τεχνική. Αυτή η προσέγγιση έχει ως αποτέλεσμα η ευθύνη της αποτυχίας να βαραίνει το παιδί, το οποίο παρουσιάζεται με κάποιο θεμελιώδες ελάττωμα. Έχει άσχημο χαρακτήρα («είσαι τεμπέλης») ή αψηφά συνειδητά τους γονείς («μπορείς να τα καταφέρεις εάν πραγματικά προσπαθήσεις»).
Ο γονέας ή η σύζυγος χωρίς ΔΕΠΥ, πρέπει να ρωτήσει και ειλικρινώς να απαντήσει στην ερώτηση: «Θέλω πραγματικά το παιδί ή ο σύζυγός μου να είναι νευροτυπικός και να λειτουργεί με τον τρόπο που λειτουργώ εγώ; Ή μήπως θέλω να είναι ο πιο λειτουργικός άνθρωπος με ΔΕΠΥ που μπορεί να είναι;»
Η Θεραπεία Αποδοχής και Δέσμευσης (ACT Therapy), αναγνωρίζει ότι για το άτομο με ΔΕΠΥ δεν αποτελεί κίνητρο το πόσο σημαντικό είναι ένα έργο. Η Θεραπεία Αποδοχής και Δέσμευσης αντιμετωπίζει το πρόβλημα αξιοποιώντας τις ίδιες τις αξίες του ατόμου, ώστε να προβεί σε δράση και να παραμείνει συγκεντρωμένος.
2. Κατανοείστε τη ΔΕΠΥ
Η θεραπεία της ΔΕΠΥ οφείλει να ξεκινάει με μια βαθιά κατανόηση του τι είναι η ΔΕΠΥ, τι είναι εφικτό για ένα άτομο με ΔΕΠΥ να επιτύχει και τι όχι.
Είναι γενικά καλό να κρατά κανείς το λόγο του και να δείχνει υπευθυνότητα, αρκεί αυτές οι αξίες να οδηγούν σε επιτυχή αποτελέσματα. Τέτοιου τύπου αποφάσεις είναι από τις πιο δύσκολες που έχει να πάρει ένας γονέας, σύζυγος ή κάποιο άλλο αγαπημένο πρόσωπο. Και αυτό γιατί μερικές φορές δεν είναι ξεκάθαρο τι είναι εφικτό και τι δεν είναι. Αυτό που παρουσιάζεται αδύνατο την παρούσα χρονική στιγμή, μπορεί να είναι δυνατόν αργότερα.
Μην κατηγορείτε τους ανθρώπους για πράγματα τα οποία δεν είναι δυνατόν να επιτύχουν. Αυτή η προσέγγιση αποτέλεσε τη βάση πολλών θεραπευτικών μεθόδων, οι οποίες ουδέποτε κατέδειξαν μακροχρόνια οφέλη. Το μόνο τους αποτέλεσμα υπήρξε η κατ’ εξακολούθηση αποτυχία. Όσο εντονότερα τα συναισθήματα αγάπης και αφοσίωσης που τρέφει το άτομο με ΔΕΠΥ για το πρόσωπο αναφοράς που έχει, τόσο μεγαλύτερος είναι ο πόνος και η απογοήτευση της αποτυχίας.
Στη θεραπεία της ΔΕΠΥ δεν πρέπει να επικεντρωνόμαστε μόνο στο άτομο με ΔΕΠΥ. Είναι σημαντικό όλοι στην οικογένεια να γνωρίζουν τι συμβαίνει καθώς και με ποιο τρόπο θα μπορούσαν να αποτελέσουν μέρος της λύσης. Είναι επίσης σημαντικό να αναγνωριστούν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν άλλα παιδιά στην οικογένεια. Τα περισσότερα αδέλφια χωρίς ΔΕΠΥ, κατά την παιδική τους ηλικία αισθάνονται εξαπατημένα ή παραμελημένα, επειδή, καθώς ήταν καλοί, δεν απαιτούνταν ιδιαίτερη προσοχή από τους γονείς τους.
3. Εξισορροπείστε το νευρολογικό πεδίο
Η επιτυχής θεραπεία των συμπτωμάτων της ΔΕΠΥ πρέπει να περιλαμβάνει τη σταθερή λήψη φαρμακευτικής αγωγής. Αρκετά χρόνια πριν, μια ομάδα επαγγελματιών επιχειρηματολογούσαν για το αν πρέπει να απαιτούν από τους πελάτες τους να έχουν πάρει τα φάρμακα τους πριν αυτοί να έρθουν στις θεραπευτικές συνεδρίες. Μίλησαν και με άλλους ειδικούς και ερευνητικές κλινικές για να δουν τι έπρατταν οι άλλοι. Κατέληξαν στο συμπέρασμα, ότι οι πελάτες θα έπρεπε να έχουν πάρει τη φαρμακευτική αγωγή τους για να παραστούν στις συνεδρίες. Εάν δεν την είχαν πάρει, στέλνονταν σπίτι τους και χρεώνονταν την επίσκεψη.
Η δική μου συμβουλή σε ασθενείς με ΔΕΠΥ και τους συζύγους τους είναι :
Εάν έχετε δοκιμάσει συμβουλευτική για τη ΔΕΠΥ χωρίς φαρμακευτική αγωγή και δεν είχατε τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, προσπαθήστε ξανά με φάρμακα.
- Εάν δοκιμάσατε με φαρμακευτική αγωγή και δεν σας άρεσε το πως αισθανόσασταν , βρείτε έναν ιατρό με μεγαλύτερη εμπειρία στην αντιμετώπιση της ΔΕΠΥ και δοκιμάστε ξανά. Οι περισσότεροι ασθενείς τελικά βρίσκουν το φάρμακο και τη δοσολογία που λειτούργει καλά γι αυτούς, χωρίς παρενέργειες ή αλλαγές στην προσωπικότητα τους.
- Για ένα παιδί με ΔΕΠΥ που πιθανόν να παρουσιάζει και μαθησιακές δυσκολίες, η Αμερικανική Ψυχιατρική Ακαδημία Παιδιών και Εφήβων, συνιστά οι ψυχο-εκπαιδευτικές αξιολογήσεις να μη γίνονται πριν να βελτιστοποιηθεί η φαρμακευτική αγωγή για τη ΔΕΠΥ. Κι αυτό γιατί ΔΕΠΥ που δεν έχει αντιμετωπιστεί με φαρμακευτική αγωγή μπορεί να προκαλέσει σύγχυση στα αποτελέσματα των αξιολογήσεων.
- Εάν το άτομο με ΔΕΠΥ δεν πιστεύει στη φαρμακευτική αγωγή και αρνείται να δοκιμάσει για επαρκές χρονικό διάστημα, ώστε να εξαχθούν συμπεράσματα για το τι μπορεί να του προσφέρει η αγωγή, τότε το άτομο επιμένει στο να λειτουργεί με τους δικούς του όρους. Έτσι τίποτα δε θα βελτιωθεί. Ούτε η ΔΕΠΥ ούτε τίποτε άλλο.
- Η φαρμακευτική αγωγή μπορεί να επαναφέρει τη διάρκεια στην συγκέντρωση, και τον έλεγχο της παρορμητικότητας και της κινητικότητας σε ψηλότερα επίπεδα. Με φαρμακευτική αγωγή, οι περισσότεροι άνθρωποι με ΔΕΠΥ «παίζουν» ίσως για πρώτη φορά στη ζωή τους, επί ίσοις όροις.